Read the article at Kathimerini.gr
September 25, 2025
Μαστίχα: Η δύσκολη καλλιέργεια που κρατά ζωντανή τη Χίο
Οι άνθρωποι πίσω από την απαιτητική καλλιέργεια του σχίνου, το «λευκό» δάκρυ και τα καινοτόμα προϊόντα του, που αποτελούν κινητήριο δύναμη της χιώτικης οικονομίας
Η μαστίχα θέλει χέρια. Είναι καλλιέργεια δύσκολη, απαιτητική, συλλογική από τη φύση της. Από το κλάδεμα, το καθάρισμα και το κέντος μέχρι τη συγκομιδή, το πλύσιμο, το πάστρεμα χρειάζεται υπομονή, ακρίβεια, φροντίδα. Και κόσμο. Πολύ κόσμο. Στα μαστιχοχώρια της νότιας Χίου, εδώ και αιώνες, ολόκληρες οικογένειες δουλεύουν μαζί, μικροί και μεγάλοι, άντρες και γυναίκες – όλοι είναι απαραίτητοι. Η μαστίχα δεν βγαίνει από ένα χέρι, βγαίνει από πολλά.
Γι’ αυτό και το μαστιχόδεντρο δεν είναι απλώς ένα δέντρο, είναι μέλος της οικογένειας, μέρος της ταυτότητας των Χιωτών. Αυτών τουλάχιστον που ζουν στα 24 μαστιχοχώρια του νότου, από τα Μεστά και το Πυργί, στη Βέσσα, στο Θολοποτάμι, στους Ολύμπους. Είναι ρίζα και τρόπος ζωής. Έχει καθορίσει τη μοίρα τους, την ιστορία τους, ακόμα και το στήσιμο των χωριών τους, την αρχιτεκτονική, το δημογραφικό τους.
Αυτό κάνει τις πυρκαγιές που ξέσπασαν στα τέλη Ιουνίου και έφτασαν και στα μαστιχοχώρια ακόμα πιο κρίσιμες για τη Χίο. Περισσότερα από 12.000 μαστιχόδεντρα καταστράφηκαν ολοσχερώς και 8.000 μερικώς, με τον Άγιο Γεώργιο να δέχεται το ισχυρότερο πλήγμα. Οι πρώτες εκτιμήσεις μιλούν για απώλεια περίπου 3 τόνων μαστίχας στη φετινή παραγωγή, μια ζημιά όχι μόνο οικονομική αλλά και συμβολική.
Γιατί η μαστίχα και το μαστιχόδεντρο, αυτός ο άγριος θάμνος, είναι μοναδικός στον κόσμο. Παρότι μπορεί να καλλιεργηθεί και σε άλλες περιοχές της Μεσογείου, μόνο στα νότια της Χίου «δακρύζει», παράγοντας το ποιοτικό, καθαρό, λευκό μαστίχι, που έκανε τη Χίο γνωστή παγκοσμίως. Οι επιστήμονες αποδίδουν τη μοναδικότητα σε έναν συνδυασμό παραγόντων: στο ηφαιστειογενές υπέδαφος, στο ιδιαίτερο μικροκλίμα της περιοχής που είναι ζεστό και υγρό, αλλά και στις τοπικές ποικιλίες του φυτού, που έχουν εξελιχθεί μέσα από αιώνες καλλιέργειας.
Μικροί μεγάλοι στη μαστίχα
Για όλους τους ανθρώπους της μαστίχας, τους πολλούς και διαφορετικούς, ήρθαμε στη Χίο. Την οικογένεια του παππού Δημήτρη Χρουσάκη, του γιου του Νίκου και του οκτάχρονου εγγονού του, που μεγαλώνει κι αυτός μέσα στα δέντρα, παρότι δεν ξέρει ακόμη ότι είναι η μοίρα του. «Θα μπει κι αυτός, κανείς μας δεν γλιτώνει», λέει ο μπαμπάς του. Τη Λένια Ζυγλάκη, που αποφάσισε να στήσει το Mastiha roots, την εξέλιξη της ιδέας Adopt a Mastic Tree, που λειτουργεί σήμερα ως μια ολοκληρωμένη πρωτοβουλία με σκοπό τη σύνδεση ανθρώπων από όλο τον κόσμο με τα μαστιχόδεντρα της Χίου, επιτρέποντάς τους να υιοθετήσουν ένα. Την Ελένη Παϊδούση, Χιώτισσα που επέστρεψε στο νησί για να αναλάβει τον ρόλο της τοπικής διαχειρίστριας του Μουσείου Μαστίχας Χίου του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς όταν άνοιξε τις πόρτες του, το 2016: έναν πρότυπο θεματικό εκθεσιακό χώρο που πρέπει κανείς να επισκεφθεί πριν από οτιδήποτε άλλο για να μάθει όλα όσα χρειάζεται για τη μαστίχα και τη σχέση της με τη Χίο. Τις γυναίκες του συνεταιρισμού στο Θολοποτάμι, που πήραν στα χέρια τους τη μαστιχοκαλλιέργεια από τους άντρες τους και αποτελούν τον συνεταιρισμό με τις περισσότερες γυναίκες. Τον Γιώργο Τούμπο, πρόεδρο της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών, που στηρίζει τους παραγωγούς και ταυτόχρονα τους στρέφει με αυτοπεποίθηση στο μέλλον, μέσα και από τη Mediterra, τον βραχίονα εμπορίας και καινοτομίας με επικεφαλής τον Γιάννη Μανδάλα.
Τα τελευταία δέκα χρόνια, έχει και νέους ανθρώπους η μαστίχα. Καθώς αναγνωρίστηκε και επίσημα ως φάρμακο, η τιμή της ανέβηκε και η ζήτηση αυξήθηκε, πολλοί επέστρεψαν στον τόπο και στην καλλιέργεια, συχνά συνεχίζοντας την οικογενειακή παράδοση, που για πολλά χρόνια δεν φαινόταν προσοδοφόρα και ελκυστική.
«Δεν θέλω να δουλεύεις, τους σχίνους να κεντάς/ Για μια οκιά μαστίχι, βρε μικρούλα μου, τα νιάτα σου να φας/ Δεν θέλω να δουλεύεις στο μεροκάματο / Κι εγώ θα σε πληρώνω, αγαπούλα μου, το κάθε Σάββατο / Να γκρεμιστούν οι σχίνοι, να γίνουν ρημαδιό / Στο κέντημα του σχίνου, βρε μικρούλα μου, να μη σε ξαναδώ». Η φωνή της γιαγιάς Μαριάνθης σε υποδέχεται όταν μπαίνεις στο μουσείο. Δεν είναι ύμνος, είναι μια φωνή πόνου και κούρασης για την εξαντλητική δουλειά στα σχίνα που κάποτε δεν θεωρούνταν αξιοπρεπής. Στο Θολοποτάμι –και όχι μόνο– οι περισσότεροι έφευγαν για Αμερική τις προηγούμενες δεκαετίες. «Εμείς γυρίσαμε μεγάλες και αναλάβαμε», λέει η πρόεδρος του συνεταιρισμού του χωριού, κ. Ελένη Φουντούκου. Το τραγούδι της γιαγιάς Μαριάνθης λειτουργεί σαν αντίστιξη με το σήμερα, ένα σήμερα στο οποίο η μαστίχα έχει ανακτήσει το κύρος της και οι παραγωγοί την αξιοπρέπειά τους.
Το μαστιχόδεντρο δεν είναι απλώς ένα δέντρο, είναι μέλος της οικογένειας των Χιωτών, αυτών τουλάχιστον που ζουν στα μαστιχοχώρια του νότου. Έχει καθορίσει τη μοίρα τους, την ιστορία τους, ακόμα και το στήσιμο των οικισμών τους.
Σε αυτό έπαιξε καθοριστικό ρόλο ο τρόπος οργάνωσης της παραγωγής. Η Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου, ο αναγκαστικός συνεταιρισμός που ιδρύθηκε το 1938, παραμένει μέχρι σήμερα ο μοναδικός εξαγωγέας της μαστίχας. «Ξέρετε κανέναν άλλον παραγωγό που να γνωρίζει ότι θα πουλήσει σίγουρα όλη την παραγωγή του;» λέει η Ελένη Παϊδούση. Η Ένωση είναι υποχρεωμένη να παραλάβει και να πουλήσει όλο το μαστίχι από τους παραγωγούς της, περίπου 1.700 ενεργούς σήμερα από τους 4.500 εγγεγραμμένους. Περί τους 230 τόνους ετησίως παράγει η Χίος – το 2024 έκανε ετήσιο τζίρο 23 εκατ. ευρώ. Από τη συλλογή και την τυποποίηση μέχρι τη διαπραγμάτευση των τιμών, οι παραγωγοί βασίζονται στην Ένωση, που τους δίνει στήριξη και σταθερότητα.
Παράλληλα, η Mediterra έχει αναλάβει τα τελευταία 20 χρόνια να μιλήσει για τη μαστίχα στις αγορές του εξωτερικού, αλλά και να σχεδιάσει μαζί με το Κέντρο Έρευνας και Καινοτομίας, που έστησε πριν από δύο χρόνια, νέα προϊόντα. «Το 2002, όταν αναλάβαμε την αναδιοργάνωση του συνεταιρισμού, έπρεπε να φτιάξουμε κάτι καινούργιο χωρίς τις παθογένειες του παρελθόντος, που θα μας έδινε γρήγορα μια νίκη. Αυτά ήταν το mastihashop που έφεραν τη μαστίχα στο σήμερα», λέει ο Γιάννης Μανδάλας. «Η ιδέα ήταν νέα προϊόντα μαστίχας, που έως τότε ήταν ένα παρωχημένο προϊόν. Υπήρχε η ΕΛΜΑ με μερίδιο αγοράς 0,5% και κάνα υποβρύχιο ή λουκούμι. Γι’ αυτό και η παραγωγή είχε μειωθεί στους 100 τόνους». Σήμερα, με παραπάνω από 200 διαφορετικά προϊόντα, από καλλυντικά μέχρι αφεψήματα και παραφαρμακευτικά σκευάσματα, η Mediterra έχει καταφέρει να μεταφέρει τη μαστίχα στα ράφια μεγάλων concept stores στην Ιαπωνία, στη Νότια Κορέα, στις ΗΠΑ.
Από τα καθαρά «τραπέζια» στο κέντημα
Στα μέσα Ιουνίου που βρισκόμαστε εδώ, δεν έχει πολλές εργασίες στο χωράφι, είμαστε στη φάση μεταξύ του καθαρισμού των «τραπεζιών» (του χώρου δηλαδή κάτω από τον σχίνο) και του ασπροχωματίσματος, που ξεκινάει στο τέλος του μήνα, όταν οι καλλιεργητές απλώνουν ανθρακικό ασβέστιο προκειμένου η μαστίχα να πέσει στα καθαρά.
Εκεί στις αρχές Ιουλίου ξεκινά η πιο σημαντική περίοδος. Το κέντος, το χάραγμα δηλαδή του φλοιού προκειμένου το δέντρο να «δακρύσει». «Αρχίζουν με τα κεντητήρια», λέει η κ. Παϊδούση. «Όλα τα εργαλεία είναι πατέντες. Αυτά είναι για το κέντημα. Και το λέμε κέντημα γιατί η κίνηση που κάνεις για να χαράξεις μοιάζει με τη βελονιά της κεντήστρας. Εδώ ο άνθρωπος προκαλεί την παραγωγή. Πληγώνει το δέντρο, ώστε εκείνο να προσπαθήσει να επουλωθεί. Δακρύζει, δηλαδή βγάζει τη ρητίνη για να γίνει καλά, και σου αφήνει κι εσένα περίσσευμα. Και πρέπει κι εσύ να το κάνεις με αγάπη. Γιατί, αν χαράξεις πολύ βαθιά, θα ξεραθεί. Αν δεν το χαράξεις αρκετά, δεν θα βγάλει. Γι’ αυτό και οι μαστιχοπαραγωγοί τα αγαπάνε τα δεντράκια τους. Είναι σαν παιδιά τους. Εμένα με συγκινεί πολύ η σχέση του ανθρώπου με το μαστιχόδεντρο. Αν υπάρχει αυτό που λέμε ισορροπία ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, αποδεικνύεται στη μαστιχοκαλλιέργεια».
Περί τους 230 τόνους μαστίχα παράγει η Χίος – το 2024 έκανε ετήσιο τζίρο 23 εκατ. ευρώ. Από τη συλλογή και την τυποποίηση μέχρι τη διαπραγμάτευση των τιμών, οι παραγωγοί βασίζονται στην Ένωση, που τους δίνει στήριξη και σταθερότητα.
Έτσι αρχίζει το δάκρυσμα. «Εάν πας πρωί, λαμπυρίζουν τα χωράφια, λες κι έχεις κρεμάσει σβαρόφσκι». Τα δάκρυα αφήνονται να πήξουν και έπειτα για το μάζεμα «πρέπει να πας ξημέρωμα, πριν βγει ο ήλιος», λένε οι Χρουσάκηδες. «Γιατί ο ήλιος το μαλακώνει. Και για να μην καείς κι εσύ από τη ζέστη μέσα στο κατακαλόκαιρο. Για το κέντημα μπορείς να πας και 6-7 το πρωί, αλλά για το μάζεμα θες νύχτα». Και τι σου δίνει; Μόλις 200-250 γρ. το κάθε δέντρο, στην καλύτερη περίπτωση. Στο Θολοποτάμι, από την άλλη, δεν φτάνουν ποτέ αυτές τις ποσότητες. «Δεν έχουμε τόσο καλό σχίνο, όπως τα πιο νότια χωριά. Και λιγότερο βγάζει και χαμηλότερης ποιότητας, οπότε δουλεύεις πολύ με ανταμοιβή μικρότερη», λένε οι γυναίκες του συνεταιρισμού του χωριού, που πήραν στα χέρια τους τη μαστιχοκαλλιέργεια από τους άντρες τους. «Η μαστίχα θέλει άντρες για τις βαριές δουλειές, αλλά δεν γίνεται χωρίς γυναίκα. Το καθάρισμα, που είναι η πιο κρίσιμη δουλειά, ήταν πάντα δική μας υπόθεση».
Μέχρι και 5 με 7 κεντήματα μπορεί να κάνεις σε ένα σχίνο, ανάλογα με το μέγεθός του. Τα παλιά δέντρα βγάζουν λιγότερο, συνεπώς πρέπει να ανανεώνονται. Η Ένωση δίνει νέα δενδρύλλια, αλλά πολλοί τα αναπαράγουν και μόνοι τους. Μια γενιά τη βγάζει πάντως το μαστιχόδεντρο, παράγει για 100 χρόνια.
Δυναμώνοντας την κοινότητα
Όταν το μαστίχι μαζευτεί, θα πάει στο σπίτι. Θα πλυθεί σε μεγάλα καζάνια (κάποιοι το πλένουν ακόμη στη θάλασσα) και μετά θα αρχίσει το πάστρεμα. Το καθάρισμα δηλαδή, τσίκι τσίκι με το μαχαιράκι, από τις γυναίκες του σπιτιού. Παλιά μαζεύονταν όλες μαζί και καθάριζαν το μαστίχι η μία της άλλης. Δανεικές τις έλεγαν, επειδή δανειζόταν η μια την άλλη για να το κάνουν παρέα. Τώρα, σε κάποια χωριά ακόμη έτσι γίνεται, στο Θολοποτάμι όχι. «Έχουμε τόσες δουλειές πια, αφού είναι συμπληρωματικό εισόδημα το μαστίχι, οπότε πώς να συντονιστούμε μεταξύ μας την ίδια ώρα; Κάθεται η καθεμιά μόνη της και το φτιάχνει». Το πλύσιμο και το πάστρεμα, πάντως, είναι το πιο σημαντικό κομμάτι. Το πόσο καλά γίνεται θα καθορίσει και το πόσο καθαρό θα βγει και άρα τι τιμή θα πάρει από την Ένωση.
Κι αυτές δεν είναι ούτε οι μισές δουλειές που απαιτεί η καλλιέργεια. «Για κάθε μαστιχόδεντρο, ο παραγωγός θα πάει από 11 έως 15 φορές στο χωράφι», λέει η Λένια Ζυγλάκη, από τη Μέσα Διδύμα, που με τα σκίνα του πατέρα της αποφάσισε να οργανώσει και την πρωτοβουλία Μastiha Roots με τις υιοθεσίες δέντρων. Ποσοστό από τις εισφορές που στέλνουν οι ανάδοχοι, συνήθως ξένοι που αγαπούν τη Χίο και τη μαστίχα και λαμβάνουν πιστοποιητικό και φωτογραφία του δέντρου τους, 50 γρ. μαστίχα και ενημερώσεις για κάθε στάδιο καλλιέργειας, επιστρέφει με δράσεις στοχευμένες στους μαστιχοπαραγωγούς και στην κοινότητα. Στην ουσία, το Mastiha Roots χτίζει μια διεθνή κοινωνία παραγωγών-υποστηρικτών, μια ζωντανή γέφυρα ανάμεσα στη χιακή γη και έναν παγκόσμιο κύκλο ανθρώπων που αγαπούν τη μαστίχα ενισχύοντάς την.
Δύο προκλήσεις έχει πλέον η καλλιέργεια. Η μία είναι η αλλαγή του κλίματος, που φέρνει λιγότερες βροχές τον χειμώνα, που τα δέντρα τις χρειάζονται, και περισσότερες βροχές το καλοκαίρι, που μπορεί να γίνουν καταστροφικές. Η δεύτερη είναι η υπερκαλλιέργεια. «Ειδικά τα δέντρα σε επικλινή εδάφη, πιο ημιορεινά, δεν έχουν τη δυνατότητα να κάνουν κάθε χρόνο μαστίχι, θέλουν αγρανάπαυση», λέει ο κ. Τούμπος. «Με την αύξηση στις απολαβές, όμως, αυξήθηκε και η καλλιέργεια, στρεσάρονται τα δέντρα, οπότε υπήρξαν χρονιές που, παρότι έμπαιναν περισσότερα δέντρα, η παραγωγή έπεφτε. Δύο χρόνια τώρα έχουμε αρχίσει να διαχειριζόμαστε αλλιώς τη γνώση. Κάνουμε εκπαιδευτικά σεμινάρια στους νέους παραγωγούς, ώστε να γίνεται η διαχείριση του φυτικού κεφαλαίου με διαφορετικό τρόπο. Και η επιτυχία μας είναι ότι αναστήσαμε τον τομέα. Πλέον οι παραγωγοί είναι μέλη μιας επιτυχημένης ομάδας και στηρίζουν τις οικογένειές τους με τη μαστίχα. Από εκεί που ήταν ντροπή να τρέχεις στα μαστιχόδεντρα, τώρα είναι περήφανοι γι’ αυτό».
